DOOWLAD WANAAGSAN: QEEXITAANKEEDA IYO ASTAAMAHA LAGU GARTO.
Dawladnimadu waa fikrad soo jirtay sannado badan oo ay dad badani isticmaalayeen. Inta badan ma jirto wax la isku raacsan yahay oo ku saabsan qeexitaanka rasmiga ah ee dawladnimada sababtoo ah adeegsigeedu wuxuu inta badan ku xiran yahay ujeeddada loogu talagalay, dadka ku lugta leh, iyo deegaanka-siyaasadeed ee ereyga.
Sida laga soo xigtay Qaramada Midoobay (QM), dawladnimadu waxa loola jeedaa hawlaha dhammaan maamulada siyaasadda iyo maamulka si ay u maamulaan dalkooda. Dhanka kale, sida ay sheegtay hay’adda lacagta adduunka ee IMF, dawladnimadu waa fikradda lagu maamulo waddan, oo ay ku jiraan dhinacyada dhaqaalaha, siyaasadda iyo sharciga.
Haddaba, guud ahaan dawladnimadu waxay leedahay macnaha: habka go’aan qaadashada iyo habka loo go’aamiyo siyaasadaha la fulinayo ama aan weli la fulin.
Sagaashamaadkii, Baanka Adduunku waxa uu noqday hay’ad caalami ah oo ugu horraysa ee qaata fikradda maamul wanaagga ee habaynta amaahinta dalalka soo koraya, fikraddana u soo bandhigta dadweynaha. Warbixintii 1992 ee cinwaankeedu ahaa “dawlad iyo horumar” waxa lagu qoray fikradda dawlad-wanaagga oo ah habka loo adeegsado hab-raaca awoodda dhaqaale iyo bulsho ee dal si uu horumar u gaadho.
Haddaba, ereyga maamul-wanaagga waxaa inta badan adeegsan jiray hay’adaha waddaniga ah iyo kuwa caalamiga ah. Maamul wanaaga waxa uu higsanayaa in la yareeyo musuqmaasuqa, in la tixgeliyo fikradaha dadka laga tirada badan yahay, in la dhageysto codadka dadka dulman ee go’aan qaadashada, iyo in si firfircoon looga jawaabo baahiyaha bulshada hadda iyo mustaqbalkaba.
Sideeda qodob ee maamul wanaaga
Iyadoo laga soo xigtay Guddiga Dhaqaalaha iyo Bulshada ee Qaramada Midoobay ee Aasiya iyo Baasifigga (UNESCAP), fikradda maamul-wanaaggu waxay leedahay siddeed mabda’a.
1. Ka qayb qaadashada Doowlad wanaaga
Ka-qaybgalka fikradda maamul-wanaagga halkan waxay fursad u tahay qof walba inuu ra’yigiisa ku dhiibto hay’ado ama wakiillo. Intaa waxaa dheer, qof kasta, iyada oo aan laga waxba laga reebeeyn, wuxuu xaq u leeyahay xorriyadda isu imaatinka iyo hadalka.
2. Sharciga
Si loo hirgeliyo maamul-wanaagga, waa in qaab-dhismeed sharciyeedka dalka lagu dhaqan-geliyaa si dhexdhexaadnimo ah, gaar ahaan sharciga xuquuqal insaanka.
3. Hufnaan
Daah-furnaan macnaheedu waa siyaasad kasta oo ay dawladdu qaadato oo ay fuliso waa in lagu fuliyaa xeerarka jira. Intaa waxa dheer, waa in la helaa dammaanad ah in xog kasta oo la xidhiidha siyaasadda ay heli karaan qof kasta, gaar ahaan kuwa ay siyaasaddu sida tooska ah u khusayso.
4. Ka jawaab celin
Maamul wanaaga wuxuu u baahan yahay hay’ado iyo habab si ay isugu dayaan inay u adeegaan dhammaan daneeyayaasha waqti macquul ah gudaheed.
5. Go’aan Qaadashada doowlada
Mabda’a shanaad waxa uu la xidhiidha habka go’aan qaadashada. Marka habka go’aan-qaadashadu aanu qancin karin rabitaanka qof kasta, markaa ugu yaraan, go’aanku waa inuu noqdaa go’aan qof kastaa aqbali karo oo aan cidna waxyeello u geysan.
6. Sinnaanta iyo wada jirka
Maamul wanaaga waxa uu xaqiijiyaa cadaalada bulshada. Qof kastaa wuxuu haystaa fursad isku mid ah oo uu ku ilaalinayo oo uu ku horumariyo daryeelkiisa.
7. Waxtarka iyo hufnaanta
Nidaam kasta oo go’aan qaadanaya iyo hay’adduba waa inay awoodaan inay soo saaraan go’aamo daboolaya baahi kasta oo bulsho. Ilaha bulshada waa in sidoo kale ay dawladu si fiican uga faa’iidaysato.
8. La xisaabtanka
Dhammaan hay’adaha ku shaqada leh maamul-wanaagga waxa ay mas’uuliyad buuxda ka saaran tahay shacabka si kor loogu qaado tayada bulshada.
iskaashiga
Waxaa lagu soo gabagabeyn karaa in maamul wanaaggu yahay fikrad ku habboon in lagu gaaro himilooyinkeeda. Haddana, dabcan, hirgelinta maamul-wanaaggu maaha mid fudud sida ay warqadaha ka muuqato. Waxa jira waddamo aan badneeyn oo caddeeyey inay ku guulaysteen hirgelinta fikraddan dawladnimadooda. Tallaabo degdeg ah oo xilkasnimo leh oo dhinacyo kala duwani ka timaado ayaa shaki ku jirin in uu caawin doono hirgelinta maamul wanaagga.
Haddaba, iyadoo dhammaanteen la inoo soo bandhigay fahamka guud ee maamulka suuban iyo mabaadi’diisa, aan ka hadalno waxa heeyta Wadamo badan oo ku yaala Africa gaar ahaan Soomaliya.
